Malarstwo Odżibwejów

Wystawa Norvala Morriseau

„Jak będziesz w Toronto, to zobacz obrazy malarzy Woodland School”, mówiła mi Trish, kiedy mieszkałem u niej w domku położonym wśród puszcz północnego Ontario. „To są wszystko Indianie, głównie Odżibweje, najlepszy jest Norval Morrisseau, inni to tak naprawdę jego naśladowcy. Koniecznie zobacz ich wystawę jak będziesz w Toronto.”

Łatwo powiedzieć - „zobacz”. Ale gdzie ich niby szukać?

Jeśli jest to grupa malarzy z Ontario, to pewnie należałoby szukać w Art Gallery of Ontario. Tak w każdym razie można by myśleć będąc w Toronto, zatem ja, będąc w Toronto, tam skierowałem swoje kroki. Muzeum jest duże, zatem w informacji przy wejściu zapytałem gdzie powinienem ich szukać. Woodland School? Kto to taki? Rzuciłem jedno nazwisko jakie mi się z tą szkoła kojarzyło: Norval Morrisseau. A, Norval Morrisseau, pan w informacji pokazał mi na planie gdzie wiszą jego obrazy. Poszedłem tam i rzeczywiście znalazłem jego obrazy w liczbie sześciu. Zatytułowane były „Przemiana człowieka w gromoptaka”. Wszystkie były tak zatytułowane, bowiem płócien jest sześć, ale tak naprawdę jest to jedno dzieło – na pierwszym płótnie namalowany jest człowiek, na ostatnim gromoptak, a pomiędzy nimi są stadia pośrednie. Tak że w Art Gallery of Ontario znalazłem jedno dzieło Norvala Morrisseau. To wszystko.

Wszystko?

No wszystko. Zadałem sobie trud i oblazłem całą galerię, a jest ona spora. Jest tam pierwszorzędna kolekcja drugorzędnej sztuki europejskiej, jest dobrze reprezentowana pierwszorzędna Grupa Siedmiu, jest całe piętro poświęcone współczesnej sztuce kanadyjskiej pełne takich samych dziwadeł jak wszędzie indziej na świecie (gdzie współcześni twórcy starają się na siebie zwrócić uwagę produkując dziwadła), ale malarzy Woodland School nie ma. A wydawałoby się, że mogłaby to być wizytówka Ontario. A nie ma. Dlaczego? Czy dlatego, że wszyscy ci malarze to Czerwonoskórzy z plemienia Odżibwejów?

Będąc w Toronto ma się jeszcze jedną możliwość: muzeum w Kleinbergu. Jest to willa położona daleko za miastem w miejscowości o nazwie Kleinberg. Dawni właściciele tej willi byli kolekcjonerami sztuki kanadyjskiej, swoją bogatą kolekcję przekazali krajowi i dziś jest to muzeum. Pięknie położone pośród drzew, ma znakomitą kolekcje obrazów Grupy Siedmiu, można taż mieć nadzieje, że znajdzie się tam również kolekcja Woodland School. Z tą nadzieją udałem się tam i okazało się, że miałem trochę rację. Trochę, bo obrazy tej szkoły owszem były, ale było ich tylko trochę, wszystkie mieściły się w jednej średniej wielkości sali. Kilka obrazów Norvala Morrisseau a pomiędzy nimi pojedyncze obrazy innych artystów. Są tam Daphne Ojig, Carl Ray, Saul Williams, Goyce Kakegamic. Niewiele, ale zawsze więcej niż nic.

Okładka katalogu Daphne Odjig

Kolejna możliwość jeśli się jest w Toronto, to dowiedzieć się gdzie są galerie sprzedające obrazy współczesnych artystów, w końcu artyści Woodland School nadal żyją i tworzą. Nie wszyscy wprawdzie, Norval Morrisseau zmarł kilka lat temu, ale to i tak sztuka współczesna. Ale jak znaleźć galerie? Można na przykład w jakiejś księgarni zajrzeć do szczegółowego przewodnika po mieście. Ja się w ten sposób dowiedziałem, że Kinsman Robinson Gallery zajmuje się sprzedażą dzieł Norvala Morrisseau. Poszedłem tam w ostatni dzień przed odlotem. Już z daleka widziałem wielki napis: Norval Morrisseau. Jegomość stojący przed wejściem zapytany czy znajdziemy tu prace artystów Woodland School odparł, że Norvala Morriseau tak, a innych nie. Właśnie mają wystawę retrospektywną Norvala, otwarcie dopiero za kilka dni, ale wszystkie obrazy już powiesili i można zwiedzać. Wystawa imponująca, dwie duże sale wielkich obrazów o pulsujących kolorach. Można zaobserwować rozwój artysty – najwcześniejsze obrazy dwukolorowe, wydrapane na korze brzozowej, późniejsze – z lat sześćdziesiątych – malowane akrylem na papierze łagodnymi odcieniami brązu, jeszcze późniejsze – z lat osiemdziesiątych – w jaskrawych, prawie neonowych kolorach. Wszystko w charakterystycznym stylu. Kurator wystawy opowiada że widział kilka obrazów Norvala przedstawiających łosia i mógł zaobserwować rozwój od realizmu do tego charakterystycznego stylu właściwego artyście. To Norval stworzył stylistykę tej tak zwanej szkoły puszczańskiej. Norval był szamanem Odżibwejów i twierdzi, że z duchowego świata otrzymał wezwanie do malowania. Była to kontrowersyjna decyzja, przedstawia on na swych obrazach tajemne mity Odżibwejów, które zdaniem innych szamanów nie powinny być nigdy publicznie przedstawiane. Inni później podjęli ten styl, ale to Norval był jego twórcą.

Inni, to znaczy kto?

Szukałem w księgarniach jakiejś solidnej informacji na ten temat. Znalazłem kilka książek na temat Norvala Morrisseau oraz jeden obszerny katalog wystawy Daphne Ojig. Kto to jest Daphne Ojig? Wspomniany katalog sugeruje, że jest to postać numer dwa w tej grupie malarzy. Urodziła się na wyspie Manitoulin na jeziorze Huron w tak zwanym niescedowanym rezerwacie Odżibwejów. Niescedowanym, ponieważ jego mieszkańcy nigdy nie podpisali traktatu przekazującego ich ziemie rządowi Kanady. Jednym z przedków Daphne Ojig był wódz szczepu Pottowatomi wsławiony w bitwach przeciwko Amerykanom w XIX wieku, wódz ten schronił się później u Odżibwejów na wyspie Manitoulin. Jednakże w połowie XX wieku, kiedy Daphne Ojig wchodziła w życie dorosłe, duma z dawnych czynów była w połowie zapomniana. Daphne szukała pracy w Toronto, a ponieważ indiańskie nazwisko było postrzegane jako przeszkoda, zmieniła je na Fisher. W Toronto miała prace biurowe, ale ponieważ miała talent plastyczny – cały czas również malowała. W jej obrazach widać było trochę wpływ kubizmu, a trochę jej indiańskiego dziadka, który uczył ją stylu rysunków na korze brzozowej. Przyszły lata sześćdziesiąte, wśród Indian czas odrodzenia dumy ze swego pochodzenia. W 1962 roku na wyspie Manitoulin zorganizowano pierwszy nowożytny powwow w Ontario. Daphne była tam obecna, wciągnięto ją w krąg tańca i nagle poczuła się Indianką. Od tego momentu tematem jej obrazów stały się legendy Odżibwejów, a styl zadziwiająco się upodobnił do Norvala Morrisseau. Z czasem przeprowadziła się z powrotem na Manitoulin i do dziś tam mieszka.

Pocztówka z obrazem Isaaca Bignella

No dobrze, to dwie osoby. A inni? Gdzie ich szukać?

Może po prostu tam, gdzie mieszka Trish, wśród puszcz na północ od jeziora Huron? Pewnego dnia Trish zabrała mnie do rezerwatu Odżibwejów, zwanego Serpent River, żebym zobaczył tamtejsza galerię grafiki. Galeria była na terenie rezerwatu, ale także przy szosie nr. 7, która to szosa prowadzi wzdłuż północnego brzegu jeziora Huron i dalej przez cała Kanadę aż nad Pacyfik. Naturalna klientela tej galerii to nie mieszkańcy rezerwatu, lecz mieszkańcy miast jadący tą szosą na wakacje. Nie dziwi więc, że jest tam sporo cepeliady, ale jest tam też trochę grafiki wysokiej klasy. Wszystkie te prace mają stylowo wiele wspólnego ze sobą a także ze stylem Norvala Morrisseau. O autorach nigdy nic nie słyszałem i nic o nich nie wiem. Ale znalazłem serie kartek pocztowych z tymi grafikami, a na odwrocie tych kartek było kilka słów o autorach, stąd pochodzi cała moja o nich wiedza. Wiedzą o dwóch najciekawszych postaciach dzielę się niniejszym.

Norval Morrisseau miał wielu naśladowców w zasadzie go kopiujących, ale do takich na pewno nie należy Cecil Youngfox – autor mitycznych scen w bardzo charakterystycznym stylu, jakby rozpiętych na pajęczynie. Urodzony w Blind River, mieścinie na północnym brzegu jeziora Huron (i zupełnie niedaleko Rezerwatu Serpent River) mieszkał i tworzył w Nowym Jorku, Vancouver i Toronto, ale styl i tematyka jego prac odzwierciedlały jego indiańskie pochodzenie. Niestety już nie żyje, zmarł w 1987 roku.

Isaac Bignell nie należał do szczepu Odżibwejów, lecz Kri, urodzony był w rezerwacie położonym 400 mil na północ od Winnipegu. Wypracował on własną technikę malowania gąbką, w której tworzył proste kompozycje nawiązujące do indiańskiego postrzegania przyrody. Mieszkał w Winnipegu, Minneapolis, Vancouver. Zmarł w 1995 roku w wieku 37 lat. Jego technikę i styl podjął Russel Noganosh, Odżibwej z Ontario, który obecnie staje się bardziej znany, acz nie ukrywa tego od kogo się uczył malować.

W galerii były oczywiście prace wielu innych artystów, w większości jeszcze żyjących. Bo Woodland School to wcale nie rozdział zamknięty, jest to wydarzenie, które się nadal dzieje. Ale warto dodać jeszcze jedno spostrzeżenie. Woodland Schol to sztuka Indian, tematyka i styl wywodza się z tradycji Odżibwejów, ale to nie Indianie są głównymi konsumentami tej sztuki. Nie jest tradycją Odżibwejów wieszanie obrazów na ścianach wigwamów. Dziś oczywiście nie mieszkają oni w wigwamach tylko w domach – takich samych, jak ich biali sąsiedzi, ale czy wieszają oni na ścianach obrazy Norvala Morrisseau? Nawet jeśli znajdą się tacy, których stać na zakup jego obrazów, które obecnie wyceniane są na kilkadziesiąt tysięcy dolarów (o czym naocznie przekonałem się w Kinsman Robinson Gallery w Toronto), to będą to ludzie zanurzeni po uszy w kulturze białego człowieka. Tylko bowiem ludziom tej kultury chce się zarabiać wielkie pieniądze.

Obraz malowany na korze brzozowej widziany na straganie na powwow w północnym Ontario

Zarówno ten tekst, jak i inne na podobny temat, można przeczytać w mojej książce "ART ETNO"

 

Kaplica wypełniona ziarnem

Mnisi w świątyni w Ladakhu

Hemis Gompa to klasztor Czerwonych Czapek, zakonu starszego niż Żółte Czapki. Inaczej niż klasztory Żółtych Czapek, które zwykle wzniesione są na skałach nad doliną, budynki Hemis Gompa wtulone są w ściany wąwozu. Ściany wąwozu wznoszą się wysoko, aż do wiecznych śniegów przykrywających szczyty Himalajów.

Wokół dziedzińca podcienia, na ścianach podcieni wymalowane stwory o wykrzywionych ustach i trojgu oczu, każdy otoczony kręgiem płomieni. Z wnętrza głównego budynku słychać jakąś recytację. Wchodzę, mroczno. Na ławach wzdłuż filarów siedzą ubrani na bordowo mnisi i coś pod nosem recytują. Zapach jałowcowych kadzidełek i maślanych lampek. Naprzeciw wejścia w półmroku majaczy wielka złocona figura Buddy ubrana w żółtą szatę.

Mnisi kończą i rozchodzą się. Zapada cisza. Wielki Budda spogląda na mroczne wnętrze spod półprzymkniętych powiek. Cisza zaprasza do medytacji, ale ja wychodzę. Na dziedzińcu też jest cisza, popołudniowe słońce zagląda pod podcienia, oświetla trójokie stwory wymachujące rękami, w płomieniach. Wcześniej byli tu turyści, którzy przyjechali autobusem z Leh, ale ostatni autobus właśnie odjechał i turystów już nie ma. Została cisza. Stwory w podcieniach nadal wymachują rękami, ale już tylko na mnie. Może się dziwią, co ja tu jeszcze robię, skoro pojechał ostatni autobus? Ja nie odjechałem, bo chcę jeszcze iść do następnego klasztoru, Matho Gompa. Około czterech godzin marszu, powinienem przed zmrokiem zdążyć.

We wsi Hemis również cisza, mieszkańcy są zajęci swoimi codziennymi sprawami. Ktoś ubabrany po łokcie zmienia właśnie kierunek strumienia puszczając wodę na poletko jęczmienia. Kierunek strumyków jest tu zmieniany codziennie, codziennie nawadniane są pola. Wszystkie strumyki są uregulowane, wszystkie pola muszą być nawadniane, inaczej zamieniłyby się w pustynię w przeciągu tygodnia. W dolinie Indusu po północnej stronie Himalajów deszcze padają rzadko, za to z nieba leje się żar podzwrotnikowego słońca. Roślinność jest tylko tam, gdzie pracowity lud Tybetańczyków nawadnia ziemię wodą pochodzącą z himalajskich śniegów, wszędzie indziej jest pustynia.

Nawadnianie pól w Ladakhu

Mijam wieś i idę w kierunku pustyni drogą prowadzącą do Matho Gompa. Jest to klasztor zakonu Sakya-pa, starszego jeszcze niż Czerwone Czapki, przechowującego jeszcze bardziej ezoteryczną naukę, przekazywaną tylko najbardziej wtajemniczonym w największym sekrecie. W Matho Gompa podobno mieszkają dwaj mnisi, którzy podczas dorocznych obrzędów rozcinają sobie języki, lecz nie krwawią, po czym rany goją się w przeciągu paru dni. Każdy może zobaczyć ten obrzęd jeśli przyjedzie tam w styczniu, odbywa się on na dziedzińcu i jest otwarty dla widzów z zewnątrz.

Za wsią wzdłuż drogi jest murek długi na kilka metrów, wysoki na półtora. Na nim poukładane są obłe kamienie z wyrytym napisem w tybetańskim piśmie: „Om Mani Padme Hum”. Jest to buddyjska mantra, tu wszechobecna. Setki tych kamieni, może tysiące. Na niektórych zamiast napisu wyryto postać Buddy. Fotogenicznie to wygląda na tle dalekich ośnieżonych szczytów.

Pustynia, twarda wyschnięta polepa z czerwonej gliny, na której pełno rozsypanych kamieni, dużych i małych. Nie jest to wielka pustynia, szeroka dolina Indusu, po obu jej stronach w oddali widać ośnieżone szczyty. Z jednej strony Himalaje, z drugiej Karakoram. To gdzieś tam jest ten groźny K2, na którym alpiniści zamarzają na śmierć. Środkiem doliny płynie Indus, jego brzegi są zielone i wszędzie tam, gdzie pracowity lud nawadnia pola jest też zielono. Jednakże tu gdzie ja idę jest czerwona polepa, wody nie ma, tylko tu i tam jakieś wyschnięte krzaczki. Pasą się tam jakieś dwa zwierzęta, wyglądają na osły, ale chyba dzikie, nikt ich nie pilnuje.

Murek z wyrytymi mantrami

Kiedy dochodziłem do wsi Matho zapada już zmrok, a kiedy dochodzę do klasztoru jest już zupełnie ciemno. Klasztor stoi na wysokiej skale, więc nietrudno tam trafić, ale brama zamknięta. Co robić? Wokół klasztoru na zboczu domki, w jednym jeszcze pali się światło. Może zapukać? Nawet jeśli ktoś mnie zruga w niezrozumiałym języku, to i tak nic nie stracę, będę w tej samej sytuacji co teraz. Podchodzę do domku i pukam.

Po chwili otwiera się okno i pojawia się w nim łysa głowa. Zaczynam coś tłumaczyć po angielsku, ale głowa nie słucha i znika. Zaraz potem otwierają się drzwi i mnich w bordowej szacie zaprasza mnie do środka. Przechodzimy przez ciemny korytarzyk i wchodzimy do pokoju, w którym jest światło. Mnich sadza mnie na podłodze na wzorzystym dywaniku, a sam siada na drugim dywaniku za niziutkim stolikiem. Poza stolikiem oraz łożem stojącym pod ścianą w pokoju nie ma sprzętów. Mnich pyta: „Czha?” To znaczy po tybetańsku herbata, jedno z niewielu słów, które się zdążyłem nauczyć. Kiwam głową i mówię twierdząco „czha”, więc on idzie do kuchni obok i wraca z herbatą w termosie. Jest to „gurgur czha”, ulubiony napój Tybetańczyków, zielona herbata na słono i z masłem. Jeszcze wczoraj taka herbata wydawał mi się nie do przełknięcia, ale po przejściu pustyni jestem tak spragniony, że wydaje mi się ambrozją. Mnich pyta „tsampa?” Tym razem nie wiem o co chodzi, więc pokazuje mi szarawy proszek w okrągłym pudełku,. Tsampa to jest prażony a dopiero potem zmielony jęczmień. Wygląda jak mąka, ale nic się z tego nie wypieka, bo jest już prażony. Jest to podstawowe pożywienie w całym Tybecie, pałacu Dalaj Lamy nie wyłączają. Tylko ja nie mam pojęcie co się z tym robi. Mnich najwyraźniej domyśla się tego patrząc na moją minę, bo sam mi to przyrządza – miesza z herbatą i odrobiną cukru i ugniata w coś w rodzaju ciasta.

Na ścianie nad łóżkiem mnóstwo przylepionych świętych obrazków. Największy z nich to wyobrażenie jedenastogłowego i tysiącrękiego Avalokiteśvary. Obok wielkie zdjęcie Sakya Trizina, głowy zakony Sakya-pa, siedzącego w pozycji lotosu w wielkiej czerwono-złotej czapie. Zdjęcie Dalaj Lamy też jest, ale zupełnie malutkie. Potem lama przygotowuje spanie, ale nie w pokoju, tylko na dachu. Wszystkie domy w tej okolicy maja płaskie dachy. Mnich wyciąga jekieś dwa stare materace oraz kilka koców. Kładziemy się, on jeszcze odmawia jakieś modlitwy. Świeże powietrze, księżyc przesuwający się za chmurami, wszystko to byłoby znakomite, gdyby nie pluskwy w materacu.

Rano budzi mnie słońce wychodzące zza gór Ladakhu, żółto-błękitny wschód słońca, trochę żółto granatowych chmur. Mnich sprząta spanie, schodzimy na dół spożyć maślaną herbatkę z tsampą. Potem mnich kładzie na stoliku wielką księgę, otwiera ją i zaczyna śpiewać wykonując przy tym jakieś tajemnicze ruchy rękami, czasem uderzając w dzwonek, zupełnie nie zważając na mnie. Ja nie bardzo wiem jak się zachować, siedzę i milczę, ale chciałbym zobaczyć klasztor, w końcu po to tu przyszedłem. Po dłuższym czasie tego siedzenia i niewiedzenia co robić wstaję i mówię „gompa”, pokazując, ze chciałbym iść na górę do klasztoru. Mnich na chwilę przerywa, wskazując na górę mówi „gompa, lama”, poczem wraca do swojego śpiewu. Więc mówię „tugżecze” (to znaczy dziękuję, zdążyłem się tego już nauczyć) i wychodzę.

Świt nad świątynią w Ladakhu

Idę w górę ku klasztorowi pomiędzy glinianymi domkami mnichów. Nadal jest cichy poranek, tylko z wysoka dobiega śpiew przy akompaniamencie bębna, co jakiś czas również dzwonków, czynelu, rogu. Na klasztornym dziedzińcu żywego ducha, tylko ta dzika muzyka dobiegająca z malutkiego okienka na samym szczycie klasztornych budynków. Wchodzę w otwarte drzwi, za nimi schody na górę, potem znów jakieś otwarte drzwi, dalej jakaś drabinka na górę, kolejne otwarte drzwi, zza następnych otwartych drzwi dobiega ten śpiew i bicie bębna. Przechodzę przez te drzwi, przede mną jeszcze jedne drzwiczki, za nimi widzę już wnętrze kaplicy. Zatrzymuję się.

W kapliczce półmrok. Siedzi tam młody lama i długą pałką rytmicznie wali w wielki bęben wiszący u sufitu, w drugiej ręce trzyma dzwonek i dzwoni nim raz po raz, cały czas śpiewa coś w rytm bębna, czasem odkłada dzwonek i uderza w wielki czynel albo dmie w muszlę. Hałasu robi za dziesięciu. I to niesamowite wnętrze. Kapliczka maleńka i wypełniona ziarnem, nie widać podłogi, tylko ziarno. Na ziarnie siedzi lama, na ziarnie stoi przed nim stoliczek. W półmroku ledwo widać przedmioty wiszące u sufitu; jakieś prastare szable, jakieś przedziwne maski o wykrzywionych ustach, jakieś wysuszone kocie łby. Wszystko pokryte warstwami kurzu, pewnie wisi w tym samym miejscu od wieków. Naprzeciw mnicha wielka figura Mahakali, czarna i przerażająca, o stu rękach, w każdej ręce inna broń, głowa byka z trojgiem oczu, naszyjnik z ludzkich czaszek...

Lama, nie przerywając bębnienia i śpiewania, zaprasza mnie gestem do wnętrza...

Dolina Indusu

Mój inny blog, zapraszam

http://szuszfolzeswarzyndza.blogspot.com/

Czy Dalaj Lama może pisać miłosne wiersze?

Chorągiewki modlitewne w Dardo

Tybet, dach świata, podniebna kraina modlitewnych chorągiewek furkocących na wietrze. Modlitwy wypisane są na chorągiewkach, a odmawia je wiatr trzepocząc nimi. Rozpięte na sznurach wszędzie gdzie się da, wzdłuż dróg, nad domami, wokół pól, na których rośnie tylko jęczmień, bo klimat zbyt surowy na cokolwiek innego. Wzdłuż pastwisk, na których pasą się długowłose jaki, bo klimat zbyt surowy na inne bydło. Na przełęczach ośnieżonych gór, które tylko latem przekroczyć można, bo zimą skute lodem.

Tybet, dach świata, otoczony krenelażem niebotycznych gór, które przez stulecia stanowiły skuteczną barierę dla najeźdźców. Od południa są to potężne Himalaje, od północy niewiele od nich mniejsze góry Kumbum od wschodu też ponad siedmiotysięczny masyw Minya Konka, który przez wieki stanowił granicę z Chinami. Była to skuteczna bariera, czasami zapuszczały się tam czambuły mongolskie, ale poza tym nikt. Za górami Tybetańczycy czuli się bezpiecznie i pewnie dlatego mogli wyznawać religię zakazującą wojen. Dowódcy mongolskich czambułów czuli respekt dla tybetańskich mnichów i sami wspierali pokojowe rządy najwyższego z nich, noszącego tytuł Dalaj Lamy. Zwłaszcza piątego z kolei, który w XVII wieku przy ich pomocy zjednoczył Tybet.

Chińczycy tylko wyjątkowo zapuszczali się dalej, niż graniczne miasto Dardo, położone w ciasnej dolinie u stóp masywu Minya Konka. W Dardo kwitł handel, bowiem narodowym napojem Tybetańczyków jest herbata, która w tym kraju nie rośnie. Herbata pita zawsze z solą i jakowym masłem. Graniczne miast Dardo kwitło na handlu zieloną herbatą sprasowaną w brykieciki, stąd rozchodziła się ona na cały Tybet, można ją było kupić daleko na zachodzie, nawet w Ladakhu, który obecnie jest w granicach Indii. Herbatę w Tybecie piją wszyscy: chłopi uprawiający jęczmień, nomadzi strzegący jaków na pastwiskach, mnisi strzegący buddyjskiej wiary, nawet sam Dalaj Lama, który tej wiary jest uosobieniem.

Dardo

Dalaj Lamowie, legendarni władcy Tybetu, to najbardziej niezwykła dynastia na świecie. Tron przechodzi nie z ojca na syna (bo Dalaj Lama jest zawsze bezżennym mnichem) lecz z wcielenia na wcielenie. Panujący w tym kraju buddyzm traktuje teorię reinkarnacji za pewnik, nad przechodzeniem dusz w nowe ciało prowadzone były w ciągu wieków badania, a ich efektem jest słynna tybetańska Księga Umarłych. Tybetańczycy przyjmują za pewnik, że dusza zmarłego właśnie Dalaj Lamy pojawia się z powrotem na świecie w ciele właśnie narodzonego chłopca. Mało tego, przyjmowane jest za pewnik, że dusza Dalaj Lamy odradza się w Tybecie. Dlatego zaraz po śmierci Dalaj Lamy prowadzone są poszukiwania, wysocy lamowie z jego otoczenia podróżują po kraju, by znaleźć to nowe wcielenie. Zakłada się, że nowo wcielona dusza rozpozna przedmioty, które używała w starym wcieleniu, dlatego kandydatom poczętym tuż po śmierci zmarłego daje się do zabawy kilka przedmiotów, z których niektóre były osobistą własnością zmarłego. Jeśli na przykład roczne dziecko bez wahania wybierze właściwe przedmioty do zabawy, wówczas uznawane jest za nowe wcielenie, zabierane do Lhasy (razem z rodziną, niezależnie od dotychczasowego statusu) i szkolone w nauce buddyjskiej, a z czasem obejmuje władzę w kraju. Tak właśnie wybrany został obecny, czternasty Dalaj Lama, o czym wiadomo, bowiem opisał to sam w swojej autobiografii.

Jeśli tak wybrany chłopiec ma powołanie do celibatu i inklinacje do zajmowania się polityką, to pewnie może być wybitnym władcą, ale co się dzieje, jeśli wybrany władca do celibatu nie ma za grosz skłonności, a zamiast zajmować się polityką woli pisać miłosne wiersze? Można by pewnie argumentować, że coś takiego zdarzyć się nie może, bowiem na nowo wcielona dusza Dalaj Lamy jest istotą przebudzoną od urodzenia i na pewno za babami latać nie będzie, gdyby nie to, że coś takiego się już raz zdarzyło. Tak właśnie zachowywał się Dalaj Lama numer sześć, który wymykał się z pałacu, by w pobliskiej gospodzie spędzać czas z dziewczynami, a potem zamiast teologicznych traktatów pisał wiersze o pięknym liczku swojej miłej.

W klasztorze w Dardo

W związku z tym wiemy, co się w takim przypadku dzieje. Wielcy lamowie mają wpojone przekonanie, że Dalaj Lama wciela się po to, by lud swój prowadzić ku przebudzeniu, dlatego w sposób teologiczny interpretują cokolwiek napisze. Miłosne wiersze Szóstego Dalaj Lamy traktowane są tak, jak Pieśń nad Pieśniami traktowana jest przez księży-teologów. A politycy? No cóż, potraktowali go jako słabego polityka, którego można złapać, uwięzić i Bóg wie co jeszcze z nim zrobić. To właśnie (zwłaszcza to ostatnie) zrobił z Szóstym Dalaj Lamą herszt jednego z mongolskich czambułów, które zapędziły się w głąb Tybetu.

Tego wszystkiego dowiedziałem się trzydzieści lat temu, kiedy podróżowałem po Ladakhu, spałem w buddyjskich klasztorach, piłem zieloną herbatę z masłem i solą. Ladakh to zachodnia część Tybetu, która nigdy nie była pod władzą Dalaj Lamów, bo kiedy w XVII wieku mongolskie czambuły jednoczyły Tybet w ich imieniu, król Ladakhu wezwał na pomoc maharadżę Kaszmiru i nie dał się zjednoczyć. Maharadża Kaszmiru mieszkał za Himalajami, więc zbytnio nie mieszał się w wewnętrzne sprawy Ladakhu, kraj ten pozostał kulturowo częścią Tybetu, tyle że rządził król, a nie mnisi. A potem stał się częścią Indii, najpierw brytyjskich, potem niepodległych i kiedy w 1949 roku do Tybetu wtargnęły czambuły maoistów, Ladakh pozostał poza ich zasięgiem. Skoro był poza zasięgiem, to stał się celem migracji rzesz Tybetańczyków uciekających przed komunistami. Najsłynniejszym z tych migrantów jest obecny, czternasty Dalaj Lama. Nie dał on się maoistom skolektywizować, tylko uciekł do Indii i stworzył tybetański rząd na uchodźstwie, w związku z czym w komunistycznych Chinach uważany jest za wroga numer jeden. Jest on zdeklarowanym pacyfistą w stylu Mahatmy Gandhiego, na świecie uważany jest za świątobliwą postać na miarę Matki Teresy, ale w Chinach bezpieczniej w ogóle o nim nie wspominać. Co innego w Indiach, Tybetańscy wygnańcy weszli w kulturę światową, wydają po angielsku książki. W Dharamsali w Indiach, gdzie mieszka dziś Dalaj Lama, można te książki znaleźć w księgarenkach. Ja tam trzydzieści lat temu byłem i parę tych książek kupiłem. Wśród nich tłumaczenia wierszy szóstego Dalaj Lamy na angielski. Podobały mi się i niektóre z nich spolszczyłem, opierając się na angielskich wersjach.

To wszystko było dawno, ale ostatnio znów znalazłem się w pobliżu Tybetu, tylko że z drugiej strony. Podróżując po Syczuanie odwiedziłem też miasto znajdujące się w samym środku tej chińskiej prowincji. Miasto nazywa się Kangding, a położone jest w ciasnej dolinie u stóp masywu Minya Konka. Kiedyś nazywało się Dardo, a właściwie nadal się tak nazywa po tybetańsku. Kiedyś było miastem granicznym, dalej na zachód był Tybet. Tak naprawdę nadal dalej jest tam Tybet, tylko na papierze jest to środek chińskiej prowincji Syczuan.

Pora obiadowa w klasztorze

Miasto znajduje się w ciasnej dolinie pomiędzy górami, dwie główne ulice prowadzą po obu stronach rwącej rzeki. Wzdłuż ulic wznoszą się socjalistyczne bloki mieszkalne, ale poprzez rzekę, zwłaszcza przy mostach, rozpięte są sznury modlitewnych chorągiewek. Na górach, poprzez granie, poprowadzone są socjalistyczne linie wysokiego napięcia, ale na zboczach namalowane są wielkie, widoczne z miasta, malowidła przedstawiające buddów i bodhisattwów. Na szczycie jednej, stosunkowo niewielkiej góry wznoszącej się bezpośrednio nad miastem są buddyjskie świątynie odbudowane po zniszczeniach rewolucji kulturalnej, można na tę górę dojechać kolejką linową i zapłacić za zwiedzanie. Świątynia buddyjska odbudowana w roli atrakcji turystycznej jest najwyraźniej strawna dla aktualnej władzy. Tym niemniej na szczycie wzdłuż ścieżek furkocą chorągiewki tak jak zawsze furkotały, modlitwy się odmawiają tak jak zawsze się odmawiały.

Ale świątynie odbudowują się nie tylko dla turystów. Można poprzesuwać granice na papierowej mapie, można zmienić nazwę miasta i można nasłać czambuły oszalałych hunwejbinów by burzyły świątynie, ale wyrwać czci dla bodhisattwów z serc Tybetańczyków tak łatwo się nie da. Dawne świątynie, ufundowane jeszcze w XVII wieku przez piątego Dalaj Lamę, odbudowują się ukryte pośród socjalistycznych bloków i tętnią życiem. Ubrani w bordowe szaty lamowie recytują sutry, wierni wchodzą i padają na twarz przed posągami buddów i bodhisattwów, obchodzą wkoło świątynie wprawiając w ruch bębny na których wypisane są modlitwy, a kiedy bębny się kręcą, modlitwy odmawiają się same. Gong ogłasza porę obiadu i młodzi mnisi roznoszą na tacach dania starym lamom. Przypadkiem jesteśmy w tym momencie w w klasztorze Nanwu. Ktoś nas pyta, czy dostaliśmy obiad. „Nie? To chodźcie za mną.” W refektarzu dla świeckich wydaja obiady za darmo, ryż i warzywa popijane soloną herbatą.

Mnisi tybetańscy ubrani są w bordowe habity, świeccy w charakterystyczne tybetańskie kufaje, mężczyźni niemal wszyscy zakładają tylko jeden rękaw, drugi wsuwają gdzieś za pas. Kobiety mają kolorowe pasiaste fartuszki. Myślicie, że to ludowe rękodzieło? Ja też tak myślałem, dopóki nie zobaczyłem tych ubrań na manekinach w sklepach z ostatnią modą. Jakie tam rękodzieło, wszystko jest made in China. Tybetanki chcą nosić ludowe tybetańskie stroje? Skoro takie chcą kupować, to takie im trzeba dostarczyć. Made in China, w końcu jesteśmy w samym środku chińskiej prowincji Syczuan.

Adzia

W Kangding wszystkie napisy są w dwóch językach, po chińsku i tybetańsku. Po angielsku napisów raczej nie ma. Są wprawdzie gromady turystów, ale to wszystko są Chińczycy przyjeżdżający zobaczyć lodowce spływające z masywu Minya Konka, najwyższej góry rdzennych Chin. Zachodnich turystów jest tu co kot napłakał. Ale jednak w jednej z uliczek pośród sklepów z ostatnią tybetańską modą znajdujemy otwarte drzwi, za nimi schody prowadzące na górę, a obok rozstawiona tablicę z wypisanym kredą angielskim napisem: „herbata, informacje o regionie, na piętrze”. Wchodzimy na to piętro. Jest to niby herbaciarnia, ale wygląda na to, że jesteśmy jedynymi gośćmi, reszta – kilkoro młodych ludzi mówiących nieźle po angielsku – to obsługa. Zamawiamy strasznie drogą chińską herbatę i rozmawiamy z młodą osobą imieniem Adzia. Popijając chińską herbatę mówię, że to właśnie tybetańska herbata z solą, jaką nas poczęstowano w świątyni, przypomniała mi moją podróż przez zachodnie Himalaje trzydzieści lat temu. Wędrowałem wtedy pieszo od klasztoru do klasztoru, mijałem pastwiska, na których pasły się stada jaków, pasterze mieli kufaje założone na jedno ramię, a w klasztorach ubrani na bordowo mnisi częstowali mnie soloną herbatą z masłem i karmili tsampą. „Chcecie spróbować tsampy?” pyta Adzia i wyjmuje z szafki worek czegoś, co wygląda jak razowa mąka, zaparza tybetańską herbatę z solą i pokazuje, jak to trzeba razem ugnieść, żeby był tybetański posiłek. No tak, to jest właśnie smak Tybetu, tsampa – czyli prażony i zmielony jęczmień – zmieszany z zieloną soloną herbatą.

Adzia jest Tybetanką i mówi, że ta jej kawiarenka to takie małe centrum młodej kultury tybetańskiej. Pokazuje mi, nad czym ostatnio pracują – robią zdjęcia, reprodukcje prac młodego malarza, mnicha mieszkającego w Litangu, imieniem Da Qiongpei. W jego obrazach pojawiają się motywy z tradycyjnego buddyjskiego malarstwa Tybetu, ale połączone w niekonwencjonalny sposób, jest w nich też sporo motywów erotycznych. Niektóre z tych obrazów to ilustracje do wierszy tybetańskiego poety, które Da Qiongpei przetłumaczył na chiński. Adzia pokazuje nam tomik tych wierszy po chińsku. Poeta nazywał się Tsanyang Gyatso, żył w XVII wieku i był żywym buddą. W pierwszej chwili nie wiem o kogo chodzi, ale po chwili coś mi klika. Czterowiersze niby buddyjskie, ale z erotycznym podtekstem? Przecież sam coś takiego kiedyś tłumaczyłem na polski.

„Czy to są wiersze szóstego Dalaj Lamy?”

„Ćśśś” mówi Adzia kładąc palec na ustach. „O Dalaj Lamie nie wolno w Chinach mówić'”

Domyślam się, że niektórzy z czytelników chcieliby choć rzucić okiem na miłosne wiersze szóstego Dalaj Lamy. Oto one, w moim tłumaczeniu sprzed trzydziestu lat

Obraz pędzla Da Qiongpei

Zapach dziewczęcego ciała

Miłej mej, królowej szlaku

Kryształ górski bez wartości

Znaleziomy, wyrzucony.

Kochana czeka mnie w łóżku,

Poddaje swe słodkie ciało.

Czy przyszła mnie oszukać

I okraść mnie z moich zasług?

Szron na powiędniętych kwiatach

Zimny wiatr wieje z północy.

Szron i wiatr musiały przybyć,

By odgonić z kwiatów pszczoły.

Nad wzgórzami wolno wschodzi

Uśmiechnięta twarz księżyca.

W mym umyśle się pojawia

Uśmiechnięta twarz mej miłej.

Łabędź kocha się w jeziorze,

Chciałby na nim zostać dłużej.

Mróz jezioro skuwa lodem,

Łabędź leci w dal bez żalu.